Η Ιαπωνία που μου λείπει...

Πα(ω) και στο Τόκυο

Κάπου στο κεντρικό Τόκυο, περπατώντας υπογείως για να αλλάξουμε γραμμή μετρό:

Προχωράω γρήγορα, έχοντας στην πλάτη τον παραφορτωμένο ταξιδιωτικό μου σάκο, όταν με την άκρη του ματιού μου βλέπω κάτι απίστευτο. Δε μπορώ να πιστέψω αυτό που μόλις έχω δει, οπότε γυρνάω και ρωτάω αποσβολωμένος το φίλο μου:

‘Ρε μ@λ@κ@, το είδες;’

΄Ποιό ρε;’ μου λέει απορημένος

‘Τον τύπο που μόλις πέρασες, τον είδες;’

‘Ναι, γιατί;’

‘Το καπέλο ρε μ@λ@κ@, το είδες;’

‘Ποιο καπέλο;’

‘Τρέχα ρε μ@λ@κ@, να τον προφτάσεις και δες τι γράφει πάνω το καπέλο του’

Ο φίλος μου ανοίγει το βήμα του, πλησιάζει τον Ιάπωνα και κοιτάζοντας αυτό που φοράει, κοκαλώνει και τα μάτια του γουρλώνουν. Τον βλέπω να προσπαθεί να ξεκινήσει κουβέντα με τον Ιάπωνα, οπότε καταλαβαίνω ότι όντως είχα δει έναν Ιάπωνα που φοράει καπέλο του Παναθηναϊκού!

Αρχίζουμε τις ερωτήσεις… Πώς και γιατί? Ο τύπος δε φαίνεται να καταλαβαίνει τι ακριβώς γίνεται, οπότε αναγκαζόμαστε να εξηγήσουμε ξανά ότι είμαστε από την Ελλάδα και ότι το καπέλο που φοράει είναι ελληνικής ομάδας ποδοσφαίρου. Έκπληκτος μας ακούει και στο τέλος μας λέει ότι δεν ήξερε τι ακριβώς είναι - το είχε διαλέξει επειδή του άρεσε το σήμα…

Η συνάντησή μας κλείνει μετά από κανένα πεντάλεπτο χαρούμενα. Αλληλοφωτογραφιζόμαστε και χαιρετώντας μας, ο γιαπωνέζος φίλος, μας ρωτά αν θα μπορούσε να γράψει για εμάς στο μπλογκ του. Δεν θα μπορούσαμε να φέρουμε αντίρρηση, οπότε την άλλη μέρα στο μειλ μου, κατέφθασε το link:

http://ameblo.jp/gens-jp/entry-10084935759.html

Από όλες τις εμπειρίες μου στην Ιαπωνία, αυτή υπήρξε προφανώς η πιο αναπάντεχη. Το πραγματικά εντυπωσιακό ήταν ότι υπήρξε μέρος μιας ακολουθίας εμπειριών, γεγονότων και καταστάσεων που έλαβαν χώρα κατά το πρώτο μου ταξίδι εκεί, τόσο καταιγιστικής, που άφηνε το μυαλό και τα μάτια σε μια διαρκή υπερδιέγερση και ερέθιζε στο έπακρο τη περιέργειά μου για τη χώρα αυτή.

Το μονοπάτι των μικρών θεών

Ο ναός Yasukuni, ένας καθαρά αυτοκρατορικός ναός, είχε πάντα τον (λιγότερο ή περισσότερο φανερό) ρόλο του συνδέσμου μεταξύ λαού, στρατού και αυλής. Αποτελεί το χώρο που τιμάται η μνήμη των νεκρών στρατιωτών της Ιαπωνίας και υπήρξε ένα από τα βασικά όργανα κατανόησης και αποδοχής της θυσίας του ατόμου για χάρη της χώρας και του αυτοκράτορα.

Για τον (εξοικειωμένο με το μεσαιωνικό κώδικα μπουσίντο) ιαπωνικό λαό, η ιδέα της θυσίας αυτής, δεν ήταν κάτι κατ’ αρχήν παράλογο. Για μια χώρα όμως που από τις αρχές του 20ου αιώνα, είχε αρχίσει να αποκτά ένα ολοένα και περισσότερο δυτικό προφίλ, η απίστευτη προθυμία με την οποίαν κάθε Ιάπωνας ήταν έτοιμος να προσφέρει τη ζωή του στην πατρίδα, φάνταζε σαν ένας ιστορικός αναχρονισμός.

Τα αίτια της τυφλής αυτής πίστης, πρέπει να αναζητηθούν πέρα από την κουλτούρα του λαού και στις βαθιές αλλαγές που έφερε στη χώρα η περίοδος βασιλείας Meiji. ‘Ετσι, περί το 1870, το σίντο καθιερώθηκε ως η επίσημης θρησκείας της χώρας και ο αυτοκράτορας απέκτησε την υπόσταση του ζωντανού θεού.

 

Αυτόματα, η θυσία ως ιδανικό, βρέθηκε να αποκτά θρησκευτική διάσταση (και μάλιστα πολύ σημαντική), καθώς σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του σίντο, η ψυχή όσων έδιναν τη ζωή τους για την πατρίδα δε χανόταν, αλλά αποκτούσε θεϊκή υπόσταση, μεταλλασσόμενη σε erei (πνεύμα προστάτη της χώρας).

Παράλληλα, με πρωτοβουλία του αυτοκράτορα Χιροχίτο, καθιερώθηκε η τήρηση αρχείου με τα ονόματα των Ιαπώνων που έχαναν τη ζωή τους στο πεδίο της μάχης. Η κίνηση αυτή που στόχευε στην έμπρακτη αναγνώριση της θυσίας, είχε και μια πιο αδιόρατη χροιά: ζητώντας την καταγραφή αυτή, ο αυτοκράτορας υπογράμμιζε ότι οι νεκροί των πολέμων της Ιαπωνίας ήταν πλέον και δικοί του, προσωπικοί, νεκροί. Με την πρωτοφανή αυτή κίνηση, ο αυτοκράτορας απέδιδε (για πρώτη φορά στην ιστορία της χώρας) τιμή σε κοινούς θνητούς, καταφέρνοντας έτσι να αυξήσει κατακόρυφα τη δημοτικότητά του και την πίστη στο θεσμό.

Η ιδιαίτερη αντιμετώπιση που επιφύλασσε η θρησκεία και η πατρίδα στους πιστούς υπηκόους, ερχόταν να επισφραγιστεί δύο φορές το χρόνο, μέσα από τη συγκλονιστική τελετή της πρόσκλησης των πνευμάτων (shokon shiki). Κατά την τελετή αυτή, που γινόταν με την συμμετοχή του ίδιου του αυτοκράτορα, οι ιερείς προσκαλούσαν τις ‘ασταθείς’ λόγω του βίαιου θανάτου ψυχές των νεκρών στρατιωτών στο ναό, ώστε να ανακουφιστούν και να εξαγνιστούν. Στη συνέχεια, τους ‘ανακοίνωναν’ ότι πρόκειται να αναμιχθούν με τις ψυχές όσων είχαν ήδη ενταφιαστεί και τελικά τις οδηγούσαν στο reijibo hôanden (βωμό των ενταφιασμένων πνευμάτων), όπου τις απέθεταν πλέον ως θεϊκές υπάρξεις και τις προσκυνούσαν για πρώτη φορά ως θεούς.

Όλα τα παραπάνω, οδήγησαν σταδιακά στη διαμόρφωση του ‘πνεύματος του Yasukuni’, το οποίο μετά και τη σχετική πολιτική χειραγώγηση διαχύθηκε στο σύνολο της χώρας. Ο ‘μηχανισμός’ αυτός, ενσωματώνοντας πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις του ιαπωνικού λαού και δίνοντας την υψηλότερη δυνατή τιμή που θα μπορούσε ποτέ να αποκτήσει ένας κοινός θνητός, σφυρηλάτησε ολόκληρες γενιές. Στο μυαλό των Ιαπώνων πλέον, η θυσία στη μάχη είχε ξεφύγει από τα πλαίσια της υποχρέωσης και γινόταν η λαμπερή αποκορύφωση μιας ολόκληρης ζωής.

Το ‘πνεύμα του Yasukuni’ έκρυβε όμως μέσα του και μια ιδιοφυή μέθοδο ελάφρυνσης του πόνου (των συγγενών των νεκρών) και ένα μηχανισμό άμβλυνσης της λαϊκής δυσαρέσκειας που προέκυπτε από τις δυσκολίες του πολέμου. Παρά όμως την προφανή χειραγώγηση, η σημασία του για την τότε Ιαπωνία χώρα δε γίνεται να παραβλεφτεί, ούτε και μπορούν να ‘ακυρωθούν’ οι ιδιαίτερα φορτισμένες συγκινησιακά στιγμές της τελετής του shokonshiki.

Προσπαθώ να αισθανθώ αυτό που πιθανώς ένιωσαν τόσοι και τόσοι άνθρωποι εκείνες τις φοβερές στιγμές. Μέσα σε απόλυτη ησυχία και με το σκοτάδι του χώρου να διασπάται περιστασιακά από τη λάμψη κάποιων κεριών, ακούω την τρομπέτα να σημαίνει την είσοδο της νεκρικής πομπής. Βλέπω από μακριά τους ασπροντυμένους ιερείς να ξεπροβάλλουν κάτω από την τεράστια τόριι του πάρκου και να κατευθύνονται αργά προς το ναό. Τέσσερεις από αυτούς, κουβαλούν στους ώμους τους το ιερό παλανκίνο, μέσα στο οποίο υπάρχει η λίστα των νεκρών που πρόκειται να ενταφιαστούν.

Γύρω μου καθισμένοι κατάχαμα άντρες με τα κουστούμια τους και γυναίκες με κιμονό. Οι πιο πολλοί άνθρωποι απλοί, που έχουν έρθει από κάθε άκρη της Ιαπωνίας με έξοδα της κυβέρνησης, για να αποχαιρετήσουν τους νεκρούς τους. Οι σκέψεις τους πνίγονται, όταν βλέπουν πίσω από το παλανκίνο, τον ίδιο τον αυτοκράτορα, να ακολουθεί την πομπή, θρηνώντας για τους νεκρούς. Τα κεφάλια του κόσμου ακολουθούν αχόρταγα την πορεία, μέχρι που οι ιερείς εξαφανίζονται στο άδυτο του ιερού, οδηγώντας τους νεκρούς στο δρόμο της αποθέωσης. Προσπαθώ να αφουγκραστώ την σκέψη του κόσμου γύρω μου και τη νοιώθω να παλινδρομεί μεταξύ πόνου για το χαμό και γαλήνης για την ανάπαυση των προσώπων που έχασαν, μεταξύ σεβασμού για το ιερό πρόσωπο του αυτοκράτορα που τιμά τους νεκρούς τους και οργής για τις αδιαμφισβήτητες ευθύνες του.

 

Οι βαθιές αλλαγές που συντελέστηκαν στην ιαπωνική κοινωνία, από την περίοδο της αμερικανικής κατοχής και μετά, έχουν πλέον αλλάξει τόσο ριζικά το προφίλ του λαού, που κάνουν σήμερα το Yasukuni, αν όχι να μοιάζει με απολίθωμα, να φαίνεται παράταιρο σε σχέση με τη ζωή που κυλά γύρω του. Γενικά, δίνεται μια εντύπωση ότι η χώρα, επιθυμώντας να ξεχάσει την ήττα στο Β’ ΠΠ, έχει αποφασίσει να θολώσει στη μνήμη της αυτό το κομμάτι της ιστορίας. ‘Όμως, ο ιερός χώρος του ναού Yasukuni, θα στέκεται περήφανα στο λόφο του Kudan, για να συνδέει την Ιαπωνία με το παρελθόν της. Με τους βωμούς του να φιλοξενούν περί τα 2,5 εκατομμύρια erei, αποτελεί ένα κορυφαίο χώρο συλλογικής μνήμης και ένα τόπο προσκυνήματος για όσους χάσανε κάποιον δικό τους, μέσα στη λάβα των τεκτονικών αλλαγών του πρώτου μισού του 20ου αιώνα.

Hissatsu!

Απόσπασμα από το εγχειρίδιο τακτικής των πιλότων tokkotai 

Πριν από τη σύγκρουση με το πλοίο

Το αεροσκάφος σου έχει τη μέγιστη ταχύτητα και αρχίζει να παίρνει ύψος. Σπρώξε το πηδάλιο λίγο μπροστά. Χρησιμοποίησε όλη σου τη θέληση, για μια τελευταία φορά στη ζωή σου. Άσκησε υπερφυσική δύναμη!

Κάνε το καλύτερο που μπορείς να κάνεις. Όλες οι θεότητες, μαζί με τα πνεύματα των προγόνων σε παρακολουθούν. Μην κλείσεις τα μάτια ούτε για μια στιγμή και χάσεις το στόχο!

Απέχεις μόλις 30 μέτρα από το πλοίο

Αισθανθείς ότι η ταχύτητά σου έχει ξαφνικά αλλάξει - θα σου φαίνεται ότι έχει αυξηθεί δέκα φορές. Θα είναι όπως αν μια σε μια ταινία, μια μακρινή λήψη γυρίσει απότομα σε κοντινό πλάνο και ‘ανοίξει’ απότομα μπροστά στο πρόσωπό σου.

Η στιγμή της σύγκρουσης

Απέχει δυο μέτρα από το σκάφος. Βλέπεις καθαρά τις κάννες των πολυβόλων.

Με όλη τη δύναμη των πνευμόνων σου, φώναξε hissatsu! (η λέξη σημαίνει θανατηφόρο χτύπημα) και τη στιγμή αυτή οι ανθισμένες κερασιές του Yasukuni, θα σου δώσουν το φωτεινότερό τους χαμόγελο…

Ξαφνικά νομίζεις ότι αιωρείσαι.

Τότε, θα δεις το πρόσωπο της μητέρας σου.

Μετά, θα έρθουν όλες οι ευχάριστες αναμνήσεις. Δε θα μπορείς να τις θυμηθείς ακριβώς - θα είναι σα σε ένα όνειρο. Θα χαλαρώσεις και ένα χαμόγελο θα απλωθεί στο πρόσωπό σου. Η γλυκιά χαρά των παιδικών σου χρόνων, θα ξαναγυρίσει.

Θα περάσει από μπροστά σου με αστραπιαία ταχύτητα, ότι συνέβει στα 20 χρόνια της ζωής σου. Δε θα το βλέπεις απόλυτα καθαρά, αλλά θα νοιώσεις ότι χαμογελάς την τελευταία σου στιγμή.

Μετά θα αναρωτιέσαι τι έχει συμβεί. Ίσως και να ακούσεις ένα ήχο σα γυαλί που σπάει. Τότε πια δε θα υπάρχεις... 

Αποχαιρετισμός...

Γράμμα στο αγαπημένο μου παιδί

Μοτόκο,

Θυμάμαι να σε κρατώ στα χέρια μου. Συχνά με κοιτούσες και γελούσες όταν έβλεπες το πρόσωπό μου…

…Παρότι πεθαίνω χωρίς να με γνωρίσεις, δε θέλω να λυπάσαι… Μεγαλώνοντας, όταν θα θες να με συναντάς, να έρχεσαι στο λόφο Kudan (ο λόφος του Τόκυο που βρίσκεται ο ναός Yasukuni). Εκεί, όταν προσεύχεσαι βαθιά, το πρόσωπό μου θα φανερώνεται μέσα στην καρδιά σου…

…Η μαμά σου θα σε μεγαλώσει καλά και θα σε φροντίζει πάντα. Δεν πρέπει να σκέφτεσαι τον εαυτό σου σαν παιδί χωρίς πατέρα - θα είμαι πάντα δίπλα σου για να σε προστατεύω…

Γίνε ένας άνθρωπος που δίνει αγάπη και φροντίδα στους άλλους.

Ο πατέρας σου

  

Υπολοχαγός Sanehisa Uemura

Σώμα Ειδικών Επιθέσεων, μονάδας Yamato

Πέθανε στις 26.10.1944

 στη μάχη της θάλασσας των Φιλιππίνων

25 ετών

Οι γιοί του ανέμου

H αυτοκτονία αντί της ατιμωτικής παράδοσης υπήρξε μια από τις βασικές θέσεις του κώδικα μπουσίντο και καθόρισε εν πολλοίς τη φιλοσοφία των σαμουράι. Η παράδοση αυτή, ριζωμένη βαθιά στην ιαπωνική πολεμική κουλτούρα σε συνδυασμό με την προσπάθεια των Ιαπώνων να αναστρέψουν τη ροή του πολέμου στον Ειρηνικό, οδήγησε στην έναρξη των επιθέσεων καμικάζι.

Η τακτική αυτή χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στις 10 Οκτωβρίου του 1944 από τον ναύαρχο Onishi, διοικητή της ιαπωνικής αεροπορικής δύναμης των Φιλιππίνων. Όταν ο Onishi συνειδητοποίησε ότι απέναντι στον τεράστιο αμερικάνικο στόλο που εισέβαλλε στις Φιλιππίνες, διέθετε μόλις 100 αεροσκάφη, σκέφτηκε ότι αν δεν χρησιμοποιούσε κάποια από αυτά ως ‘βόμβες καθοδηγούμενες από ανθρώπους’, δε θα είχε καμία ελπίδα επιτυχίας.

Ο στρατός υιοθέτησε σχεδόν άμεσα τη νέα αυτή τακτική και μεγάλος αριθμός πιλότων μετατέθηκαν σε tokkotai (πτέρυγες Ειδικών Επιθέσεων - το επίσημο όνομα των μονάδων καμικάζι). Παράλληλα, με καταχωρήσεις στις εφημερίδες της εποχής, που προέβαλαν (υπερβολικά) την ηρωική δράση των πιλότων καμικάζι, έγιναν προσκλήσεις μαζικής κατάταξης στις νέες μονάδες.

Μέχρι το τέλος του πολέμου, έγιναν περίπου 3,000 επιθέσεις αυτοκτονίας, με αντίτιμο για τις αμερικανικές δυνάμεις 400 πλοία χτυπημένα ή κατεστραμμένα, 5,000 ναύτες νεκρούς και άλλους τόσους τραυματίες. Το ένα τρίτο από τις συνολικές απώλειες πιλότων, ήταν νέα παιδιά, καθώς προς το τέλος του πολέμου, όταν πια υπήρχε σοβαρή έλλειψη πιλότων, ο στρατός κατέφυγε στην ύστατη λύση της στρατολόγησης των πανεπιστημιακών φοιτητών.

Αν και υπάρχει η αντίληψη περί αθρόας και αυθόρμητης προσέλευσης εθελοντών, γεγονός είναι ότι στους υποψήφιους πιλότους καμικάζι ασκήθηκαν έμμεσες πιέσεις, που στόχευαν στον πατριωτικό τους αίσθημα και τον προσωπικό τους κώδικα τιμής. Ειδικά οι φοιτητές που κλήθηκαν να στελεχώσουν τις μονάδες tokkotai ήταν ιδιαίτερα σκεπτικιστές για το όλο εγχείρημα και την προοπτική του πρόωρου θανάτου, αλλά αποδέχτηκαν το βαρύ φορτίο σεβόμενοι το δίπτυχο ‘πίστη και υπακοή στην πατρίδα’.

Δυο από τα πιο δυνατά σύμβολα που χρησιμοποίησε η στρατιωτική προπαγάνδα για να περιβάλλει με αίγλη τις μονάδες tokkotai, ήταν τα άνθη της κερασιάς (του ιαπωνικού συμβόλου της εφήμερης αλλά αιώνιας ομορφιάς) και ο ναός Yasukuni. Έτσι, η θυσία των πιλότων για την πατρίδα, παραλληλίζονταν με τα πέταλα του λουλουδιού της κερασιάς που ο αέρας ρίχνει στο χώμα, ενώ με το ανθισμένο κλαρί της κερασιάς, συμβολιζόταν η αναγέννηση της ψυχής του πιλότου στο ναό Yasukuni και η ανάδειξή του σε θεϊκό πνεύμα-προστάτη (erei) της χώρας.

Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από το ημερολόγιο μιας δεκαπεντάχρονης μαθήτριας, της Shoko Maeda που το τέλος του πολέμου τη βρήκε να προσφέρει τις υπηρεσίες της ως βοηθητικό προσωπικό σε μια από τις σημαντικότερες βάσεις μονάδων tokkotai, το αεροδρόμιο της πόλης Chiran:

‘Γεμίζουμε τα κόκπιτ των αεροπλάνων με άνθη κερασιάς. Όταν φύγουν κουνάμε κλαδιά κερασιάς σε χαιρετισμό ενώ τα αεροπλάνα μπαίνουν σε σχηματισμό μάχης.

 

Ανεβαίνουν ψηλά στα σύννεφα μέχρι που γίνονται μικρές κουκκίδες και μετά κατεβαίνουν ξανά χαμηλά ανοίγοντας τα κόκπιτ. Παντού γύρω μας βρέχει πέταλα κερασιάς, πέφτουν σε χιλιάδες απ’ τον ουρανό σα νιφάδες χιονιού. Το θέαμα είναι εκπληκτικό.

Τους ευχόμαστε καλή τύχη στην αποστολή τους. Είναι λίγο μετά τις 4 το απόγευμα. Δε θα επιστρέψουν…’